مطالب آموزشی
آشنایی با واكسن ها و جدول واكسیناسیون كشور جمهوری اسلامی ایران
آشنایی با واکسن ها و جدول واکسیناسیون کشور جمهوری اسلامی ایران
گروه هدف :عموم مردم
در گردهمایی سالانه جهانی بهداشت که در سال 2012 برگزار شد هفته آخر ماه آوریل به عنوان هفته جهانی واکسیناسیون نامگذاری گردید به همین مناسبت همه کشورها به منظورگرامیداشت و ترویج ایمنسازی در این هفته برنامه هایی را از طریق فعالیت های حمایتی، آموزشی و ارتباطی اجرا می نمایند در سال جاری این هفته از تاریخ 6 لغایت 11 اردیبهشت 93 با شعارجهانی ((آیا واکسیناسیون شما به روزاست؟)) برگزار می گردد به همین مناسبت و جهت افزایش آگاهی جامعه از برنامه های ایمنسازی مطلب ذیل توسط کارشناس ایمنسازی استان تهیه شده است که خواندن آنرا به عموم مردم توصیه می کنیم.
واکسیناسیون چیست ؟
هرگونه اقدامی که به منظور جلوگیری از بروز عفونت و یا تخفیف شکل طبیعی بیماری در فردی با تجویز آنتی بادی یا آنتی ژن بعمل آید ایمن سازی گفته می شود .با تزریق عضلانی یا وریدی آنتی بادی ایمنی غیر فعال یا انتقالی ایجاد می گردد که دوام این نوع ایمنی کوتاه است و بستگی به نیمه عمر آنتی بادی در بدن فرد دریافت کننده دارد و این مدت در حدود 3 تا 4 هفته می باشد .
در صورت تجویز آنتی ژن که شامل میکرو ارگانیسم ضعیف شده ، کشته شده و یا اجزا آن می شود دستگاه ایمنی فرد دریافت کننده تحریک و بطور فعال آنتی بادی تولید می کند . ایمنی بدست آمده در این حالت را ایمنی فعال گویند . دوام این نوع ایمنی ، طولانی تر از نوع غیر فعال است .
ایمن سازی فعال یا واکسیناسیون
واکسیناسیون اقدام بسیار مهم و با ارزشی است که بوسیله آن با هزینه کم می توان از ابتلا به بیماریهای عفونی جلوگیری کرد . با اجرای برنامه واکسیناسیون همگانی در جهان ، شیوع بسیاری از بیماریهای خطرناک در بین شیرخواران ، کودکان و بالغین کاهش بارزی پیدا کرده است بطوریکه اکنون شیوع بیماریهای خطیری چون دیفتری ، کزاز ، سیاه سرفه ، سرخک و فلج اطفال با واکسیناسیون همگانی با موفقیت کنترل و در بسیاری از کشورها عملا به حداقل میزان خود رسیده است ، یا آبله که با واکسیناسیون همگانی و پیگیری جهانی ریشه کن شده است .برای بیش از 20 بیماری انسانی ، اکنون واکسن تهیه شده است که تعدادی از آنها بطور همگانی و بقیه در شرایط خاصی مورد استفاده قرار می گیرند .
تصمیم برای تهیه و استفاده از واکسن ، جهت یک بیماری بر اساس نتیجه موازنه دو موضوع ، یکی میزان احتیاج و دیگری خطرات و عوارض ناشی از آن گرفته می شود .میزان اثر پیشگیری کننده واکسن یک بیماری ، از مقایسه تعداد مبتلایان دو گروه افراد واکسینه شده و نشده ای که بطور تصادفی در معرض بیماری قرار می گیرند بدست می آید .
موثر ترین واکسن ها آنهایی هستند که مکانیسم پیشگیری حاصل از مرحله بهبودی در شکل طبیعی بیماری را تقلید کنند .
تاریخچه واکسیناسیون
جان میلیونها نفر با استفاده از پنی سیلین ، و داروهای باکتری کش مشابه نجات یافته است . اما شاید با ایمن سازی که از دیگر اکتشافات تصادفی است .جانهای بیشتری نجات یافته باشند . تا پیش از صده نوزدهم یکی از بزرگترین بلایایی که دامنگیر بشر می شد آبله بود . دو بیماری ، یعنی طاعون و مالاریا ، به اندازه آبله قربانی داشته اند .
شهرت ادوارد جنر به دلیل آشنا کردن جهانیان با واکسنی است که جان میلیونها نفر را از مرگ شوم ناشی از آبله رهانیده و چندین میلیون نفر دیگر را از ظاهر زشت و وحشتناکی که بر اثر ابتلا به این بیماری ایجاد می شود ، نجات داده است .
جنر واکسن خود را در پی کار طولانی و طاقت فرسا در آزمایشگاه کشف نکرد . در 19 سالگی شیر دوشی به او گفته بود که هرگز به آبله مبتلا نخواهد شد ، چون قبلا به آبله گاوی مبتلا شده بود . بعدها وقتی جنر پزشک شد و به بی فایده بودن تلاش هایش برای درمان این بیماری پی برد ، جمله آن شیردوش را به خاطر آورد . او تحقیق کرد و دریافت شیردوشان تقریبا هرگز ، حتی وقتی از مبتلایان به آبله پرستاری می کنند ، دچار آبله نمی شوند .به نظرش رسید که آبله گاوی را به افراد تلقیح کند ، تا آنها را از ابتلا به بیماری مرگبارتر آبله مصون سازد . این خوشبختی حقیقی بود . بدون اینکه زحمتی بکشد ، دریافت که آبله گاوی باعث ایمنی در برابر آبله می شود . قوه تشخیص او به اندازه ای بود که توانست به ارزش این حقیقت پی ببرد و از آن استفاده کند . ادوارد جنر به سال 1749 در برکلی از توابع گلاسترشر انگلستان به دنیا آمد . شش ساله بود که پدرش ، که یک روحانی مسیحی بود درگذشت ، برادر بزرگترش مسئولیت تربیت او را به عهده گرفت . تحصیلات ابتدایی خود را در مدارس محلی گذراند و در آنجا به تاریخ طبیعی علاقه مند شد . تحصیل طب را زیر نظر دانیل لادلو ، از جراحان سادبری آغاز کرد . در این هنگام بود که شیر دوش ، رابطه بین آبله گاوی و آبله را برایش تعریف کرد . جنر در سال 1775 در زمینه عقاید روستاییان گلاسترشر در باره آبله به تحقیق پرداخت که دو نوع آبله گاوی وجود دارد و فقط یکی از آنها از آبله پیشگیری می کند . همچنین تعیین کرد که نوع موثر آبله گاوی تنها وقتی اثر محافظتی دارد که در مرحله خاصی از بیماری منتقل شود .
او برای آزمودن نظریه اش مقداری از مایع درون تاولها ی دست شیر فروشی را که به آبله گاوی مبتلا بود بیرون کشید و آن را به لندن برد و با دقت مایع آبله را به پسرکی تلقیح کرد و همان طور که جنر پیش بینی کرده بود پسرک به آبله دچار نشد .
جنر از واژه واکسیناسیون استفاده نکرد ، بلکه به جایش لفظ مایه کوبی یا " واریوله واکسینه " را به کار برد معنای لغوی اصطلاح لاتینی " تاولهای ریز گاو " است .
تا حدود یک قرن بعد ، مایه کوبی جنری آبله گاوی ، تنها روش ایمن سازی علیه بیماری بود . در سال 1880 لویی پاستور برای ایمن سازی مرغان علیه وبا ، که در یک همه گیری 10 درصد طیور فرانسه را از بین برده بود ،روشی ابداع کرد . او باکتری ایجاد کننده این بیماری را جداسازی کرد و با کشت شکل ضعیف شده و تلقیح آن به مرغان ، آنها را نسبت به حمله مرگبار بیماری ایمن ساخت . اصول کلی روش پاستور با روشی که جنر برای مایه کوبی با آبله گاوی ابداع کرد یکی بود . قبل از آنکه ویروس آبله به شکل آبله گاوی به شیردوش منتقل شود ، در بدن گاو ضعیف شده بود . در سال 1881 ، پاستور با روی آوردن به سیاه زخم ، که از بیماریهای گاو و گوسفند است ،باسیل آن را جدا کرد . او این باکتری را در دمایی بالاتر از دمای بدن حیوان کشت داد تا مایعی برای تلقیح تهیه کند که موجب حمله خفیف سیاه زخم در جانور شود و حیوان را برای روزی که دچار حمله شدید بیماری می شود ، ایمن سازد .
همانطور که خود پاستور گفت ، او برای ارج نهادن به شایستگی و خدمات جنر واژه واکسیناسیون را بطور کلی برای روش مایه کوبی پیشگیری کننده وضع کرد . چهار سال بعد پاستور واکسنی برای بیماری هاری، ابداع کرد .پژوهشهای پیشگامانه پاستور ، که بر کشف جنر مبتنی بود ، ایمن سازی را به دانش بسیار کارآمد تبدیل کرد و زمینه را برای وقوع انقلابی در مهار بیماریهای عفونی آماده ساخت .
شاید گذشته از کشف آنتی بیوتیک ها ، هیچ اکتشافی چنین تاثیر عمیقی بر سلامت انسان نگذاشته باشد . به نوشته کلارک در پایه های تجربی ایمنی شناسی معاصر ( 1986 ) گل سرسبد موفقیتها در فرایند ایمن سازی ریشه کنی کامل آبله بوده است . در نیمه نخست این قرن ، سالانه حدود 2 تا 3 میلیون مورد جدید گزارش می شد .
در سال 1949آخرین موردآبله در ایالات متحده و در سال 1977 آخرین مورد تایید شده سراسر جهان درسومالی گزارش شد. واکسن چیست ؟
بدن انسان در بسیاری از موارد به خودی خود نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر میکروبها را دارد . اما در برخی از موارد باید بدن را از خارج کمک کرد ، تا بتواند مصونیت پیدا کند . در بسیاری از بیماری هایی که از ویروس پدید می آیند ، اگر انسان یکبار آن بیماری را بگیرد و خوب بشود دیگر در برابر آن بیماری مصونیت پیدا می کند . مثلا آبله ، سرخک و آبله مرغان از بیماری هایی هستند که اگر یک بار انسان آنها را بگیرد ، برای همیشه از آنها مصونیت پیدا می کند . یعنی دیگر آنها را هرگز نخواهد گرفت .
اما بیماری های دیگری مانند آنفلوانزا ممکن است چند بار به سراغ انسان بیایند . پس برای رهایی از چنگ آنها می آیند و به طورمصنوعی در انسان مصونیت ایجاد می کنند .بدین طریق که ویروس ضعیف شده آن بیماری را به بدن تزریق کرده ، انسان را دچار یک حالت خفیفی از آن بیماری می نمایند . و چون این ویروس بسیار ضعیف است ، انسان به زودی بهبود می یابد و پس از بهبودی کامل برای یک مدت طولانی در برابر آن مرض ، مصونیت می یابد . واکسن زدن یعنی تزریق ویروس ضعیف یک بیماری به بدن . واکسن دارای میکروب بیماری است که البته آن را ضعیف و بی آزار ساخته اند واکسن از پی تزریق در بدن انسان " پادزهر "درست می کند که با ویروس بیماری وارد نبرد می شوند و آنها را خنثی می کنند .
چرا باید این همه واکسن به کودکان بزنند؟
تماشای منظره تزریق واکسن به فرزندان، برای تمام والدین ناخوشایند است. اما برنامه واکسیناسیون به منظور پیشگیری از بیماریهای خطرناک تهیه شده است و مهمترین هدف آن پیش گیری ازبیماریهای مهلک و تامین سلامت کودکان شما می باشد.بعضی از این بیماریها ( نظیر فلج اطفال،سرخک و دیفتری ... ) 50 سال پیش ،بسیار شایعتر بودند ولی امروزه به علت انجام واکسیناسیون همگانی موارد آن بسیار کاهش یافته ودرحال حذف شدن هستند
وزارت بهداشت ودرمان در هر کشور بسته به سطح ایمنی عمومی و بیماریهای خطرناک شایع برنامه و جدول واکسیناسیون خاصی را برای کودکان و بزرگسالان تنظیم می کند.
واکسن ها چگونه از بیماریها پیشگیری می کنند؟
واکسن ها از میکروب یا ویروس کشته شده و یا ضعیف شده که عوامل بیماریهای خاص هستند ساخته شده اند.با تزریق واکسن سیستم ایمنی تحت حمله این میکروب ها و یا ویروس ها قرار می گیرد و در نتیجه ترشح آنتی بادی ها یا پادتن ها در بدن بالا می رود.این آنتی بادی ها در بدن کودک فعال باقی می مانند و در صورتیکه بدن با بیماری واقعی مواجه شود کودک را در مقابل آن ویروس یا میکروب محافظت می کنند. به عنوان مثال اگر سیاه سرفه در منطقه شما شایع شود احتمال ابتلا کودک شما که واکسینه شده است به مراتب کمتر از کودکی است که واکسینه نشده است.
کارت مراقبت کودک چیست و استفاده از آن در واکسیناسیون چه کمکی می کند؟
در ایران هر کودکی یک کارت مخصوص مراقبت کودک دارد که در آن جدول واکسیناسیون، تغذیه و پایش رشد در نظر گرفته شده است. کودک شما نیز حتماً این کارت را دارد و اگر اینطور نیست بهتر است در اولین فرصت به یکی از مراکز بهداشتی و درمانی در محدوده محل زندگی خود مراجعه نمایید و برای وی پرونده تشکیل داده و کارت مراقبت کودک را دریافت نمایید. اگر شما برای مراقبتهای دوران بارداری به چنین مراکزی مراجعه کرده باشید حتماً با نشانی و روش کار آنها آشنا هستید. در غیر اینصورت می توانید از مراکز بهداشتی درمانی محدوده خود در مورد آن اطلاعاتی کسب کنید.
خصوصیات هر یک از این واکسنها چیست؟
واکسن ب ث ژ : این واکسن با استفاده از باکتری ضعیف شده سل علیه این بیماری ساخته شده و به صورت زیر جلدی در ناحیه بازو در بدو تولد تزریق می شود. بهترین سن برای تلقیح واکسن ب ث ژ بدو تولد است. معمولاً جای محل تزریق باقی می ماند و اگر دیده نشود لازم نیست تزریق تکرار شود. در بعضی از موارد تورم عقده های لنفاوی زیر بغل بعد از تزریق واکسن مشاهده می شود که معمولاً با گذشت زمان برطرف شده و نیاز به درمان خاصی ندارد.
قطره خوراکی فلج اطفال: فلج اطفال یک بیماری حاد ویروسی است که می تواند منجر به فلج دائم دسته ای از عضلات بدن وحتی مرگ شود. برای جلوگیری از این بیماری ناتوان کننده و سخت، بهترین راه واکسیناسیون است. واکسن به صورت قطره خوراکی و با استفاده از ویروس ضعیف شده ساخته شده است.
واکسن هپاتیت b :این ویروس از راه خونی ( مانند انتقال خون )، از راه جنسی و از طریق مادر به فرزند ( در دوران بارداری ) منتقل می شود. افرادی که بیشتر در تماس با بیماران هستند مانند پرسنل و بیماران بخش دیالیز، پزشکان، دندانپزشکان، پرستاران و پرسنل بانک خون بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری بوده و به عنوان گروه پر خطر باید واکسینه شوند. واکسن این بیماری از سال 1372 جزو برنامه واکسیناسیون کشوری اطفال گنجانده شده است. عوارض واکسن خیلی کم بوده شامل درد و قرمزی در ناحیه تزریق، سردرد مختصر و احساس کسالت است.
واکسن سه گانه: این واکسن با استفاده از باکتری کشته شده سیاه سرفه و سموم باکتریهای دیفتری و کزاز ساخته می شود. دیفتری، کزاز و سیاه سرفه بیماری های خطرناکی هستند که می توانند موجب مرگ یا عوارض شدید شوند. عارضه این واکسن معمولاً تب و بیقراری است که ممکن است تا چند روز ادامه یابد. در این صورت می توانید از پاشویه و استامینوفن برای کاهش تب در کودک استفاده کنید. اگر بعد از تزریق، تب 40 درجه یا تشنج دیده شود حتماً آنرا در نوبت های بعدی متذکر شوید تا از واکسن دوگانه اطفال استفاده شود.
واکسن دوگانه اطفال :این واکسن شبیه به واکسن دوگانه بزرگسالان یعنی شامل واکسنهای دیفتری و کزاز است و تنها فرق آن مقدار بیشتر واکسن دیفتری است.
واکسن mmr ( سرخک، سرخجه، اوریون ) : علائم بیماری سرخک عبارتند از تب بالا و چند روزه، آب ریزش بینی، التهاب ملتحمه چشم و جوشهایی که بعد از شروع تب ظاهر می شوند. التهاب پرده مغز، التهاب گوش میانی و برونشیت ممکن است در ادامه علائم سرخک ظاهر شوند. در بعضی از کشورها میزان مرگ و میر به 10% مبتلایان می رسد. سرخجه نیز با بثورات جلدی همراه است و علائم آن نظیر تب و سرفه، خفیف تر از سرخک است. خطر این بیماری مربوط به خانم های باردار است که در صورت ابتلا، احتمال نقص مادرزادی را در جنین به شدت افزایش می دهد.با تزریق این واکسن فرزند شما از ابتلابه بیماریهای سرخک، سرخجه، اوریون مصون خواهد بود.
آیا واکسیناسیون باید تحت هر شرایطی، مثل بیماری کودک، انجام شود؟
در اکثر موارد بیماری واکسیناسیون انجام می شود، به جز چند مورد خاص که توضیح داده خواهد شد. مثلاً شل بودن مدفوع یا سرماخوردگی معمولی نباید مانع از انجام ایمن سازی شود. برنامه ایمن سازی کودکان نارس و یا کم وزن نیز طبق جدول ایمن سازی عادی است و تجویز به موقع واکسنها توصیه می شود. ابتلا به سوء تغذیه نیز نه تنها مانعی برای ایمن سازی نیست، بلکه ایمن سازی به موقع کودکان مبتلا به سوء تغذیه به شدت توصیه می شود چرا که آنها را نسبت به بیماریهایی که بیشتر در معرض ابتلا به آنها هستند مقاوم می کند.برای هیچ واکسنی جز سیاه سرفه محدودیت سنی وجود ندارد و در صورت عدم سابقه ایمن سازی باید طبق برنامه عمل شود.
جدول واکسیناسیون کشور جمهوری اسلامی ایران
نوع واکسن | سن |
ب ث ژ-فلج اطفال-هپاتیت ب | بدو تولد |
سه گانه فلج اطفال-هپاتیت ب | 2 ماهگی |
سه گانه فلج اطفال | 4 ماهگی |
سه گانه فلج اطفال-هپاتیت ب | 6 ماهگی |
mmr | 12 ماهگی |
سه گانه فلج اطفال- mmr | 18 ماهگی |
سه گانه فلج اطفال- | 6 سالگی* |
پس از آخرین نوبت واکسن سه گانه ، هر ده سال یکبارواکسن دوگانه ویژه بزرگسالان بایستی تزریق شود .
با توجه به اهمیت تکمیل واکسیناسیون در زمان مقرر، چنانچه کودکی به موقع در زیریکسال برای دریافت واکسنهای خود مراجعه ننماید ، برای رساندن هرچه سریعتر فرد به زمان معمول واکسیناسیون:
تنظیم زمان مراجعه واکسنهای سه گانه پولیو و هپاتیت ب درسه نوبت به شرح ذیل خواهد بود :
حداقل فاصله بین نوبت واکسنهای سه گانه یکماه
حداقل فاصله بین نوبت واکسنهای فلج اطفال یکماه
حداقل فاصله بین نوبت اول و دوم هپاتیت ب یکماه
حداقل فاصله بین نوبت دوم و سوم هپاتیت ب دو ماه
برنامه ایمن سازی کودکانی که از یکسالگی تا 6 سالگی در وقت مقرر مراجعه ننموده اند
نوع واکسن | سن |
سه گانه فلج اطفال-ب ث ژ- و هپاتیت ب mmr | اولین مراجعه |
سه گانه فلج اطفال-هپاتیت ب | یکماه بعد از اولین مراجعه |
سه گانه فلج اطفال | یکماه بعد از دومین مراجعه |
سه گانه فلج اطفال-هپاتیت ب-mmr | 6 ماه تا یکسال بعد از سومین مراجعه |
سه گانه -فلج اطفال-(حداقل یکسال فاصله بانوبت قبلی) | 6 سالگی |
